Pëllumb Xhufi: Ju tregoj si u bë Greqia nga shqiptarët!

Kjo intervistë e historianit Pëllumb Xhufi është dhënë për gazetarin Dritan Hila, në dhjetor të 2016. Në një kohë kur marrëdhëniet Greqi-Shqipëri, duken se janë të trazuara për shkak të çështjes Beleri, e rikthejmë në vëmendje sot!

Intervista e plotë!

Dritan Hila: Me profesor Pëllumb Xhufin do të diskutojmë për dokumentarin, edhe për ato që nuk thotë dokumentari, megjithëse është një nga dokumentarët më të guximshëm që unë kam parë rreth këndvështrimit të historisë greke, për prezencën e elementit shqiptar në atë troje e cila ndërthuret dhe me politikën e sotme, presionin që po ushtron Greqia ndaj qeverisë shqiptare përsa i përket minoritetit të supozuar të saj në Himarë dhe në tokat e Jonit të Shqipërisë. Unë dua ta filloj profesor me një zonë të errët të historisë greke: Çfarë bënë grekët në prag të pushtimit otoman?

Pëllumb Xhufi: Greqia ishte një nga trevat e para ashtu siç ishin edhe trevat shqiptare e cila u prek nga invazioni Osman. Duke filluar që nga fillimi i shek.XV fundi i shek. XIV inkursionet e para të këtyre akinxhinjve që ishin repartet e kalorëseve të shpejtë që vinin shkatërronin, zinin, zaptonin dhe plaçkitnin e tërhiqeshin. Këta kanë ardhur që në vitet 1380 veçanërisht në zonën e Epirit, vinin nga Maqedonia. Maqedonia qe vendi ku u ngritën bazat e para të osmanëve në Ballkan dhe prej andej pastaj Thesali , nga Thesalia në Epir dhe në Peloponez. U shfaqën edhe në Peloponez nga fillimi i shek 15 deri sa nga viti 1460 Peloponezi pothuajse në tërësinë e tij u pushtua nga Osmanët.

Dritan Hila:Profesor është edhe një kuriozitet: A patën grekët princër siç patëm ne shqiptarët, që rezistuan ndaj otomanëve? Sepse ne përveç Skënderbeut kishim rezistenca edhe të mëparshme. Ishte princi i Gjirokastrës Gjin Zenebishi, ishte Gjin Bue Shpata etj. A patën grekët të tillë ?

Pëllumb Xhufi: Historia e princërve të Greqisë është më e shkrirë me historinë e perandorisë Bizantine. E para sepse nëse Shqipëria u shkëput nga Bizanti duke qenë viti 1350 mes shek XIV u shkëput fare dhe praktikisht erdhi perandoria Serbe Stefan Dushani. Në këtë kohë, në mes të shek XIV, ajo pushtoi jo vetëm Shqipërinë por komplet Maqedoninë, Epirin dhe deri në kufijtë e Peloponezit. Nga ky moment Shqipëria shkëputet nga perandoria Bizantine gjë që nuk ndodh p.sh me treva të caktuara te Greqisë. P.sh në Peloponez edhe pas Stefan Dushanit vazhduan të sundojnë disa princër që i përkisnin familjes perandorake Bizantine Kostandinopolitane. Nëse kishim një perandor që ishte Kostandini, perandori i fundit i Kostandinopojës dhe dy vëllezërit e tij zotëronin në Peloponez, kishin të ndarë në dysh Peloponezin dhe akoma më përpara po themi në shek e 13 –të, kur perandoria Bizantine ra nën goditjen e kryqëzatës së katërt, dihet në vitin 1204 trevat e Greqisë u ndanë midis princërve ,por princërve perëndimorë. Princërve francezë, italianë, fiorentinë, katalanas, spanjollë të cilët zunë dukatin e Athinës. Selanikun e zunë gjithashtu princër të tjerë perëndimorë, kështu që klasa politike nuk ka pasur një zhvillim të brendshëm. Klasa politike në Greqi, në mesjetë ka qenë si të thuash e imponuar, e ardhur nga jashtë ose nga perandoria Bizantine, ose nga monarkitë perëndimore evropiane.

Dritan Hila: D.m.th në një farë mënyre Greqia ishte një vazhdim i Kostandinopojës, një vazhdim le të themi territorial, por jo politik i Bizantit. Nuk pati një mendim politik në Greqi.

Pëllumb Xhufi: Jo! Në Greqi absolutisht nuk kishte. Greqia mbahej si një nga rezervat kryesore të perandorisë Bizantine duke pasur parasysh që gjuha zyrtare e perandorisë Bizantine ,të paktën duke filluar nga koha e Justinianit perandorit tonë Ilir, filloi të bëhet greqishtja dhe më praktikisht gjuha greke. Kështu që identifikimi, njësimi në gjuhë që nënkupton dhe kulturë krijoi midis grekëve dhe Greqisë një lidhje specifike me perandorinë Bizantine e cila ishte një perandori shumëkombëshe. Mjafton të shohësh listën e perandorëve të Bizantit,do të shohësh që ndër ta kishte dhe ilirë kishte dhe maqedonas, kishte dhe nga Azia, kishte dhe afrikanë ....

Dritan Hila: Edward Luttwak jep një karakteristikë shumë të veçantë të kësaj perandorie në librin e tij “Strategjia e madhe e Bizantit”, ku ai thotë që bizantët e konsideronin veten pasardhës të romakëve dhe jo të grekëve dhe komandat në ushtrinë Bizantine jepeshin në latinisht, nuk jepeshin në greqisht.

Pëllumb Xhufi: Tani, jo vetëm se e thotë Luttwak, që ti ke respekt, unë e di sepse është një strategjist i kohëve tona. Por, sigurisht ai thotë diçka të vërtetë. Ajo që ne e quajmë perandori Bizantine nuk quhej perandori Bizantine dhe perandori Bizantin nuk quhej perandor Bizantin. Është një konvencion i histografisë moderne që e quan të tillë. Vetë bizantinët e mbanin veten pasardhës të Romës. D.m.th pati vetëm një shpërngulje te qytetit nga Roma e parë ,Roma e perëndimit në Romën e lindjes, që u quajt Kostandinopojë. Dhe vetë bizantinët deri në fund, pra deri në vitin 1453 e quanin perandoria e Romenjve, vazhdonte t’i referohej traditës Romake sepse edhe ideologjia politike qe e tillë. Qëllimi i perandorisë Bizantine që nga krijimi, nga shek i V-të i saj, ishte që të bashkonte dy Romat, Romën e vjetër dhe Romën e re dhe të krijonte një perandori unike siç kishte qenë në kohën e perandorisë Romake.

Dritan Hila: Vasili psh, një ndër gjeneralët gati ia arriti ta bashkonte ....

Pëllumb Xhufi: Arriti padyshim. Aleks Komneni dhe sidomos djali i tij Manuel Komneni arriti që në shek e 12-të të hidhej të pushtonte dhe gjysmën e Italisë .

Dritan Hila: Kanë lidhje me Vlorën, Komnenët?

Pëllumb Xhufi: Në nomenklaturën tonë kemi shumë emra të fisnikërisë bizantine. Nuk janë vetëm Komnenë, ka dhe emra të tjerë p.sh më kujtohet Kilica që kemi në zonën e Fierit. Skilica ka qenë një nga familjet e mëdha Bizantine .

Dritan Hila: Kemi dhe piktorin Vilson Kilica.

Pëllumb Xhufi: Po po është nga ajo familje. Dmth kanë rrënjë të lashta. Ka Vrana p.sh .Vranët kanë qenë një nga familjet më të madha të shek 11 të familjes Bizantine por Vranët ne i gjejmë në këtë kohë, pra në shek e XI dhe në Durrës. Një Dukë i Durrësit, Bizantin i Durrësit ishte nga familja Vrana. Por nëse është Vrana autokton Shqiptarë, apo është Vrana i linjës së Kostandinopojës këtë nuk mund ta themi në mënyrë të sigurtë, por ka një pleksje të aristokracisë shqiptare. Që në shekullin e 11, te ne dalin familjet Muzaka p.sh, Arianiti. Familja Arianiti që në shek e XI –të po ashtu dhe Muzakaj janë gjeneralë të shquar të perandorit Aleksi i pare, kjo është domethënëse. U shquan në ngjarjet që lidhen me Shqipërinë dhe me Maqedoninë perëndimore, me Shkupin .

Dritan Hila: Historike kjo e jona, që na pushtojnë gjithmonë me racën tonë.

Pëllumb Xhufi: Padyshim.

Dritan Hila: Profesor cili qe pakti i grekëve me turqit, se ata nuk patën pushtim traumatik si i joni. Neve p.sh rezistuam 25 vjet dhe shpesh herë mendoj që edhe ai lloj represioni që bënë turqit ndaj nesh, ajo lloj urrejtje që shfaqën ndaj nesh, kishte ndoshta lidhje dhe me atë rezistencë që bëmë ndoshta më shumë se çdo komb tjetër i Ballkanit?

Pëllumb Xhufi: Rezistenca shqiptare duhet ta themi dhe e thonë dokumentet , ka qenë vërtetë një rezistencë e rreptë e egër gjë, që nuk u ndesh në Bullgari që ishin të parët me të cilët u ndeshën turqit. Mbretëria Serbe ra shumë lehtë andej nga viti 1458. Dhe po kështu dhe në Greqi. Në Greqi ka pasur rezistencë, por problemi është që rezistencën e kanë bërë shqiptarët. Këtë na thonë edhe kronistët osmanë, por këtë na thonë edhe dokumentet greke të kohës dhe natyrisht edhe dokumentet veneciane. Në Peloponez që ka qenë vatra e rezistencës është bërë një qëndresë. Mirëpo drejtuesit e qëndresës ishin shqiptarët. Këtë japin dokumentet. Shqiptarët që kishin pothuaj 100 vjet në atë kohë që ishin vendosur në Peloponez dhe përbënin një pjesë të madhe të popullsisë Peloponeze .

Dritan Hila: Edhe në Korinth thoni ju ?

Pëllumb Xhufi: Korinthi ka qenë i mbushur. Fshatrat e Korinthit kanë qenë Teba, Korinthi, Atika, Livadhja nga gjiri i Volosit. Dhe ishujt që rrethojnë Peloponezin kanë qenë me një prani shumë të madhe Shqiptare.

Dritan Hila: Më ka bërë përshtypje profesor në Lutraki që është edhe një ndër vendet e famshme të Greqisë afër Korinthit. Unë kam qenë në fshatra ku ka mbiemra Kokëmadhi, Leshtori. Mbiemra tipikë shqiptarë.

Pëllumb Xhufi: Po ka plot. Beci, Imaz, e plot të tjerë!

Dritan Hila: Megjithëse ata sot i thonë vetes grekë. Pavarësisht se mbajnë këto mbiemra, nuk dinë si t’i shpjegojnë.

Pëllumb Xhufi: Ata janë padyshim pasardhës të këtyre shqiptarëve të cilët në fund të shek XIV-të nga 1390 –ta pati një dyndje të madhe. Për të krijuar imazhin e asaj dyndjeje duhet të kujtojmë dyndjet e viteve ’90 të shekullit të kaluar. Pra ka pasur vërtet që ka lënë gjurmë në dokumentacion. Mesa duket disa rrethana: përmbysja e sistemit Bizantin që kishte sunduar 10 vjet në Shqipëri nga njëra anë, afrimi i rrezikut osman nga ana tjetër ndikuan që të kishte një prishje ekuilibrash të shoqërisë shqiptare në atë kohë. Por këto dyndje nga Veriu, nga Shqipëria drejt trevave greke janë shumë të hershme. Që në kohën parahistorike.

Dritan Hila: Këtë e thotë dhe profesor Kristo Frashëri. Edhe shqiptarët e Kosovës kanë bërë dyndje shumë të mëdha në zonën e asaj që i thonë Maqedoni e epërme me Maqedoni e Poshtme.

Pëllumb Xhufi: Ky ka qenë drejtimi i dyndjeve jo vetëm në trevat tona ballkanike por po them edhe në Europë. Po them nga veriu drejt jugut. Drejt Mesdheut. Mesdheu ishte vatra po themi e qytetërimeve. Gjithë qytetërimet e vjetra kanë lindur rrotull Mesdheut, fenikasit, grekët, romakët. P.sh një arkeolog shumë i madh anglez kanë nxjerrë që qytetërimi i Mikenës që është një nga qytetërimet që i parapriu qytetërimit klasik të Athinës ka shumë lidhje të ngushta me gjetjet e vendbanimeve që ky arkeolog ka bërë në zonat e Vajzës p.sh në zonën e Vlorës. Është i njëjti qytetërim. Gjë që nxjerr konkluzione nga ai por edhe me të dhëna të tjera ka pasur një dyndje nga ajo kohë nga veriu drejtë jugut. Dhe kjo ka vazhduar në të gjitha periudhat.

Dritan Hila: Megjithatë ajo që nuk shpjegojnë asnjëherë historianët është: Dorët çfarë ishin? Ata që bënë në fund të fundit edhe qytetërimin helen që njohim ne sot. Por nuk po i hymë kësaj se mua ma ka qejfi të mendoj se ishin ilirë.

Pëllumb Xhufi: Nuk jam kompetent për këtë.

Dritan Hila: Indro Montanelli tek historia e Greqisë, thotë pikërisht këtë që Dorët ata që asimiluan qytetërimin Mikenas erdhën nga veriu, erdhën me kuaj çka nuk njihej nga mikenasit dhe i dhanë frymë qytetërimit helen.

Pëllumb Xhufi: Gjithsesi dihet që Dorët kanë ardhur nga veriu por më shumë jemi në para histori, nuk mund të hyjmë në detaje. Këtë e bëjnë me shumë guxim disa historianë diletantë edhe tek ne, megjithëse s’kanë as formimin minimal si historian, që rreken të zgjidhin probleme të vështira duke filluar që nga ai pellazgjik. Por këtu nuk është vendi.

Dritan Hila: E thashë dhe një herë por dua ta trajtojmë më tepër periudhën 1400 – 1800 kur Grekët morën pavarësinë. Shqiptarët dhe kroatët mbushnin radhët e jeniçerëve, çifutët të financës, grekët të diplomacisë dhe të përkthyesve. A kishin një rol të madh ata në perandorinë otomane. A kishte një lloj kompromisi të grekëve me turqit?

Pëllumb Xhufi: Tani ta fillojmë me shqiptarët se shqiptarët nuk mbushnin vetëm korpusin e jeniçerëve por mos të harrojmë që mbushnin edhe trupat luftarake të gjithë monarkëve të Evropës perëndimore duke filluar nga perandori i Spanjës, nga mbreti i Austro Hungarisë, mbreti i Napolit, Republika e Venedikut, mbreti i Francës, mbreti i Polonisë. Të gjithë këta trupa të zgjedhur të tyre kishin pikërisht atë që quhet stratiot. Ishin praktikisht kalorës shqiptarë shumë trima të njohur në fushat e betejës, të cilët bënë emër edhe për trimërinë e tyre edhe për vrazhdësinë e tyre, le ta themi dhe këtë se ishin në luftë të pamëshirshëm me armikun, dhe kjo bënte që shpesh herë që kundërshtari ta linte fushën e betejës pa u përleshur me ta. Dhe natyrisht dhe në krahun tjetër shqiptarët të mbushnin trupat dhe hierarkinë e lartë Osmane, po të shohësh të gjithë librat e historisë, pushtuesi i Vjenës, pushtuesi i Qipros, pushtuesi i Kretës d.m.th që janë ngjarjet e mëdha luftarake, të gjithë janë shqiptarë. Po le të themi që shume prej tyre janë dhe nga ata që figurojnë si shtypës të përgjakshëm të kryengritjeve të popullit të tyre, të shqiptarëve. Të cilët gjithashtu mbushin kronikën e ngjarjeve që nga shek i 15-të deri në fillim të shek 18 –të. Shqipëria ka qenë vendi “par ekseloncë” i rebelimeve , i kryengritjeve të mëdha dhe këtu ka qenë dhe një nga lidhjet e mëdha që pati me perëndimin Shqipëria edhe pas Skënderbeut sepse ka qenë shumë interesant si vend sepse qe një vend ku perëndimi mund të vinte këmbë me lehtësi, të krijonte një bazë për të rifituar të gjithë Perandorinë Osmane, pastaj. Pyetja ishte ç’lidhje kishte Greqia po themi me pushtimin osman ?

Kompromisi është domethënës si ngjarje, sepse Mehmeti II kur pushtoi Kostandinopojën vuri Genadin si kryetar të Kishës, si Patrik të kishës lindore ortodokse, të cilin siç thuhej e gjeti në një treg skllevërish. Pra ishte skllav, dhe e bëri në mënyrë simbolike kreun e kishës ortodokse që drejtonte, si të thuash ortodoksinë e Perandorisë Osmane, tashmë. Dhe këtu fillon ai kompromisi i madh. D.m.th, pushteti osman i dha fuqi jo vetëm të natyrës fetare Patrikut mbi popullsitë e krishtera qofshin bullgarë, shqiptarë, grek, serb, malazez. Ju dha pushtet që nuk ishte vetëm fetar por ishte edhe civil. P.sh jo më kot i pari i kishës, patriarku i kishës se Kostandinopojës në epokën e osmane quhej Etnark që d.m.th prijës populli. D.m.th kishte atributet po themi të pushtetit. Kisha në pushtimin osman kishte dhe atribute gjyqësore, kishte dhe atribute të politikës, pra këto aplikoheshin dhe me çështje po themi politike.

Dritan Hila: Greqia nga pikëpamja territoriale veproi si një njësi e vetme, apo ishte e ndarë?

Pëllumb Xhufi: Jo jo shiko, ta largojmë nga koncepti modern i Greqisë. Vetë fjala Greqi u zhduk gjatë gjithë mesjetës. E dini që fjala grek, helen, u rishfaq në kohën e Revolucionit Grek në vitin 1821? Pra në ato vite ishte harruar fjala Hellas –Greqi , dhe fjala helenët dhe grekët përdornin fjalën Rom. Rom që lidhet me romakët (termi Bizantin ). Ajo që thashë në fillim që perandoria Bizantine quhej perandoria e Romejve dhe grekët vazhdonin ta quanin veten romej si pjesëtar të Perandorisë së Romejve, të Bizantit. Dhe vetëm në fillim të shek 19 –të si rezultat natyrisht edhe i infiltrimeve të intelektualëve që filluan të vijnë nga Evropa, historianë, udhëpërshkrues të ndryshëm, piktorë të mëdhenj që erdhën, këta risollën, e ricikluan termin grek dhe helen. Vetëm Shqipëria duhet ta themi, dhe kemi edhe ne arsye të jemi krenarë ndonjëherë me të drejtë, pra Shqipëria dhe shqiptarët jo vetëm në periudhën osmane por edhe në periudhën bizantine ka qenë i vetmi popull që njiheshin me emrin e tyre shqiptar, alvanitë në terminologjinë bizantine. Shqiptarët janë identifikuar gjithmonë si një popull më vete. Grup etnik më vete, madje dhe me Bizantin shqiptarët kanë pasur një raport të veçantë. Një raport i ndërtuar me traktate ndërkombëtare thonë dokumentet. Në bazë të së cilit shqiptarët i jepnin trupa ushtarake kur kërkonte Perandoria Bizantine. Ndërkohë Perandoria Bizantine i kishte dhënë statusin, një lloj autonomie të madhe atyre, dhe shqiptarët nuk quheshin bizantinë, por quheshin aleatë. Aleatë do të thotë që ti je entitet më vete por je aleat me një vend tjetër.

Dritan Hila: Siç jemi tani me SHBA–në p.sh?

Pëllumb Xhufi: Pak a shume po, nëse do të duam të aktualizojmë. Shqiptarët e kanë pasur këtë identitet, ndërsa grekët, bullgarët dhe maqedonasit e sotëm humbasin në mesjetë, nuk i gjen në burime.

Dritan Hila: Pra këto grupimet e sotme etnike më tepër janë krijesa të nacionalizmit romantik?

Pëllumb Xhufi: Padyshim. Edhe filmati që ne pamë e tregon shumë bukur se si ka lindur ideja kombëtare nacionale te grekët. E kanë importuar nga jashtë se vetë grekët nuk kishin idenë se ç’i lidhte me Perikliun.

Dritan Hila: Dua të flasim pak edhe për librin tuaj profesor. Arbrit e Jonit është një libër voluminoz dhe bën fjalë pikërisht për ato dokumente që neve na mungojnë sepse kur vjen puna për të folur me perëndimorët, ne shqiptarëve na mjafton vetëm zjarri nacionalist dhe këngët e folklorit por rrallë herë ju drejtohemi letrave. Ju këtu keni dëshmi të jashtëzakonshme të marra nga arkiva e Venedikut.

Pëllumb Xhufi: Një pjesë shumë e vogël është Dritan. Aty janë dy muaj punë që unë kam bërë në arkivën e Venedikut. Punë intensive kuptohet. Por imagjino sikur unë ose kolegët e mi të rrinim jo dy muaj por dy vjet, aq sa rrinë studiuesit e tjerë? Në kohën që unë punova aty kishte studiues turq. Ishin 4 studiues turq, doktorë të shkencave, djem të rinj të cilët kishim marrë mbarë gjithë arkivën e Venedikut. Kishin dy vjet që punonin, të financuar nga shteti i tyre, nga institucionet e tyre, dhe i fotografonin të gjitha.

Dritan Hila: Ju vajtët me fondet tuaja?

Pëllumb Xhufi: Unë, me forcat e mija dhe me një kohë të shkurtër për të qëndruar se aq ma lejonte mundësia për të qëndruar , nuk mund të qëndroja më shumë. Aty ka dokumente pa fund për Shqipërinë. Unë kam projektuar një zonë të caktuar gjeografike që është ajo që rëndom quhej Epir.

Dritan Hila: Ju e quani Arbëri e Poshtme.

Pëllumb Xhufi: Jo. Dokumentet e quajnë Arbëri e Poshtme dhe unë kam ruajtur atë që japin edhe dokumentet. Pra është zona që në nën pushtimin osman përfshiheshin Sanxhaqet e Vlorës, të Delvinës, dhe pjesërisht të Janinës. Pra është kjo zonë që bën pjesë në habitatin e shqiptarëve, që është banuar nga shqiptarë dhe një nga kontributet që jep ky libër është që të heqë çdo lloj dyshimi mbi bazë jo vetëm të dokumenteve të Venedikut, por edhe më tej, pasi kam shfrytëzuar edhe dokumente osmane, spanjolle, pa lenë mënjanë edhe dokumente greke, kronika vulgare greke të cilat dhe ato japin shumë materiale. Kemi një element të madh shqiptarësh në Peloponez. Është e padiskutueshme përkatësia etnike e asaj që grekërit i thonë Vorio Epir.

Dritan Hila: Nuk do ishte keq që dhe ne ta shfrytëzonim historinë tonë se në një farë mënyre legjitimojmë edhe veten për shekullin ku po ecim duke e quajtur Shqipërinë e Jugut si Arbëri të poshtme dhe Gjirokastrën si prefekturë të saj.

A ka grekë Himara? Se Vangjel Dule po këmbëngul në mënyrë të jashtëzakonshme bashkë me Bollanon dhe thonë që ka grekë në Himarë. A është greke Himara ?

Pëllumb Xhufi: Nuk është dashur botimi i këtij libri për të thënë me siguri fjalët se çfarë është Himara dhe çfarë përfaqëson në planin etnik; çfarë përfaqësojnë zonat më në jug, Delvinë apo Çamëri. Shkenca është shprehur prej kohësh. Pikërisht unë sjell një mbështetje të fortë. Në kuptimin që kam sjellë dokumente të pa shfrytëzuara, të panjohura të cilat në mënyrë lapidare do të thosha e konfirmojnë një gjë të tillë. Aty ka dokumente pa fund për fshatrat të cilat definohen si fshatra shqiptare. Janë fshatrat e bregut të Himarës siç quhet ndryshe. Por ka dhe emra familjesh, bile kam frikë ka dhe ndonjë pinjoll të hershëm të ndonjërit që sot thotë “unë jam grek”. Ka mundësi. Ka dhe të tilla. Një paraardhës i hershëm e thotë madje me shumë bindje dhe me shumë krenari që unë jam shqiptar. Kështu prezantohet në një letër një shqiptar i shquar nga Dhërmiu që quhej Gjon Bixhili dhe Bixhilët janë një familje e parë edhe sot në Dhërmi. Dhe dua të them që Foto Bixhili që është një studiues edhe sot i Dhërmiut, i shkëlqyer por edhe i krejt Himarës është nga ata banorë të Dhërmiut që e thotë pa ju dridhur goja “ne jemi shqiptarë”. Ashtu siç e thoshte para 500 vjetësh një paraardhës dokumentin e të cilit unë e kam gjetur dhe e kam botuara. Në një letër që i shkruante qeveritarit Venecian të Korfuzit. Pra dokumentet janë pa fund, jo vetëm për identitetin çfarë ishte ky fshat dhe çfarë gjuhe flasin? Dokumentet flasin që këta flasin gjuhën shqipe.

Dritan Hila: Pse përdorin greqishten nëpër dokumente?

Pëllumb Xhufi: Greqishten e përdorin se njeriu i vetëm i mësuar që mund të shkruante në atë kohë ishte prifti i fshatit. Prifti i fshatit ortodoks ndonjëherë mund dhe të ishte i ardhur nga Greqia, por dhe kur nuk ishte grek por ishte shqiptar, e vetmja gjuhë që mund të përdorte për të shkruar ishte greqishtja. Kuptohet që nuk është dora e një greku në dokumente, sepse emrat shqip i jep në formën shqipe, nuk i jep në formën greke. Kështu, është qartas prift shqiptar që kur i shkruan mbretit të Napolit megjithëse i shkruan ne greqisht. Por ka edhe himarjot që dinë italishten dhe psh Gjon Bixhili që thash unë i shkruante në italisht direkt qeveritarit të Korfuzit dhe me një italishte goxha të mirë, shumë të qëruar. Sepse kishin lidhje të vazhdueshme me bregun përballë, me Italinë .

Dritan Hila: Janina profesor është deri në vitin 90 në psikozën tonë kombëtare një qytet grek. Legjenda kishim dëgjuar që Ali Pasha ishte qeveritar i saj, por më tepër e shikonim si një pushtues të Janinës sesa si një qytet shqiptar.

Pëllumb Xhufi: Jo, nuk është Ali Pasha i vetmi qeveritar i Janinës që ishte shqiptarë. Vazhdimisht Janina, nga viti 1431 që u pushtua nga turqit osman, ka pasur pashallarë, sanxhak bejlerë të cilët ishin shqiptarë dhe unë i kam në libër.

Dritan Hila: Kishte popullsi shqiptare aty?

Pëllumb Xhufi: Aty kishte popullsi shqiptare e cila del dhe në dokumente. Edhe qyteti kishte, por po them që pa ardhur osmanët në shek e 14 -15 në një kronikë greke që është në greqisht i shkruar nga një prift grek i Janinës, flitet pikërisht këtë. Dhe shqiptarët ishin zanatçinj, këpucarë, leshpunues, dmth ishin një kategori goxha e afirmuar e shoqërisë. Por Janina ka qenë një qytet kozmopolit që në atë kohë. Ka pasur natyrisht grek, ka pasur vlleh të cilët vinin nga Pindi i afërm, nga Mecova; ka pasur një mbulim hebraik shumë të fuqishëm i cili u forcua sidomos nga fundi i shekullit të 15-të kur erdhën nga Spanja, nga Portugalia, por dhe nga Italia e Jugut kur dëbuan bashkësitë Hebraike. Shumë u vendosën edhe në Vlorë. Dikur gjysma e popullsisë së Vlorës ishte nga hebrenj.

Dritan Hila: Thuhet që dhe në Fterë ose në Coraj ka pasur një komunitet?

Pëllumb Xhufi: Është thënë edhe kjo, por ajo që kemi të sigurtë është kjo që them unë. Që del me dokumente qoftë spanjolle qoftë veneciane, qoftë osmane. Kështu ka ndodhur dhe me Janinën. Dhe në Janinë u vendos një komunitet hebraik shumë i fuqishëm i cili është prezent edhe sot pavarësisht atyre që pësoi gjatë luftës së dytë botërore.

Dritan Hila: Në bazë të studimeve tuaja, kontinuiteti jonë territorial, dmth që fillon Shqipëri e poshtme nga Vlora dhe zbret Delvinë, Janinë, deri ku vazhdon? Deri ku shqiptarët janë element mbizotërues i popullsisë ?

Pëllumb Xhufi: Problemi është që nuk mund të vesh një kufi të prerë sepse dhe në atë kohë njerëzit nuk kanë qenë kaq të prerë sa jemi ne sot për problemet etnike. Atëherë shqiptarët, grekët, hebrenjtë, kanë jetuar në suazën e perandorive shumëkombëshe. Fillimisht Romake, pastaj Bizantine, pastaj Osmane. Dhe nuk kishte si në kohën e lindjes së shteteve nacionale, nuk kishte atë kuptim prania shqiptare po themi në Arkananinë, në një zonë në jug të Epirit. Por ka pasur shqiptarë. Dalin deri në Neopakt, në gjirin e Neopaktit apo të Korinthit si njihet sot. Në Neopakt ne kemi një popullsi shqiptare. Madje kur erdhën osmanët që e pushtuan në vitin 1408 Lepanton, Lepanton e mbronte një garnizon komplet shqiptare me komandant dhe me ushtarë shqiptarë. Bile janë dhe emrat e komandantëve dhe ushtarëve të garnizonit. Por dhe një kronikë e shkruar në greqisht në fillim të shekullit 15 –të, “Kronika e Tokove”, që është gjetur në Vatikan, e ka botuar një profesor shumë i nderuar që ishte dhe me origjinë arbëreshe, një bizantinit shumë i njohur Giuseppe Schiro, nga familja Schiro e njohur, ka botuar këtë kronikë e cila thatë që shqiptarët në fund të shek 14, në fillim të shek 15, shtriheshin dhe në Etoli dhe në Akarnani dhe siç thashë në gjirin e Korintit që ishte një vazhdimësi. Gjin Bue Shpata që ju e përmendët, princi i madh i Shqipërisë së poshtme kishte zotërimet e tij deri në Neopakt. Por dhe defterët osman të shek 15 sidomos ato të shek 16 tregojnë bashkësi shqiptare përtej asaj po themi që abiati shqiptarë i njohur i joni. Ne kemi shqiptarë në Thesali me shumicë.

Dritan Hila: Po në ishujt grekë të Jonit. Ishujt grek po i themi, se ato të paktën dikur nuk kanë qenë kaq të pastër grek, a ka pasur një prezencë arbëreshe ?

Pëllumb Xhufi: Mua shek i 15-të ,shek i 17 –të në zonën nga Vlora deri në Prevezë më dalin vazhdimisht bashkësi shqiptare, fshatra shqiptare, individë shqiptarë, element shqiptarë. Për bashkësi greke nuk kam asnjë të dhënë. Dalin individë, dalin tregtarë grekë. Të cilët tregtonin, shkonin në Sajadhë, shkonin në Pargë, çonin mallra në Korfuz, merrnin nga Korfuzi dhe i çonin në drejtim të Janinës ose gjetkë, por në këtë zonë që përfshihet thashë midis Vlorës dhe Prevezës nuk ka të dhëna për bashkësi greke të quajtura të tilla siç shquhen bashkësitë shqiptare, siç shquhen edhe bashkësitë Vllehe. Psh bashkësitë vllehe ne na dalin në zonën e Delvinës që ne fillim të shek të 16-të. Kurse greke realisht nuk dalin. Dalin individë që kryesisht janë tregtarë

Dritan Hila: Le të vijmë te formimi i kombit grek. Siç ishte dhe në dokumentarin që sapo pamë, kemi një lloj imponimi të Evropës për ti bërë këta barinj me zor pasardhës të Perikliut. Megjithatë që nuk ishin pasardhës të Perikliut e tregoi vrasja e Kapodistrias i cili ishte njeri i kuruar i Venedikut; i rritur në Venedik pastaj në oborrin e Katerinës të Rusisë, në mos gaboj ?

Pëllumb Xhufi :Thuhet dhe që është gjirokastrit ë ....

Dritan Hila: Po, shtëpinë në Gjirokastër tek Pazari i Vjetër e ka akoma kështu që ka qenë le të themi një njeri shumë i elaboruar. Bëhet fjalë që ka qenë nga njerëzit e Gjirokastrës që vendoseshin në Korfuz për efekt të tregtisë. Psh për analogji, tek Pazari i Vjetër në Gjirokastër kam parë shtëpi të tipit andaluzian që në hyrje ,dhe kur kam pyetur më kanë thënë që është shtëpia e një tregtari të vjetër i cili dikur tregtonte nga Spanja pasi qyteti ishte si urë lidhëse midis Spanjës (perëndimit ) dhe lindjes. Por duke u kthyer te momenti i pavarësisë së Greqisë ku merr shkas edhe dokumentari, ne shohim që grekërit ishin barinjtë e zakonshëm të Ballkanit nuk ishin pasardhës të Perikliut. Fakti që vranë një diplomat një njeri që mendohej ta bënte Greqinë një shtet modern, pikërisht për inate klanore (se ishte inati i një klani që ky kishte dashur të çarmatoste që e vrau Kapodistrian). Të paktën kështu e përshkruan Richard Klog në historinë e tij të shkurtër të Greqisë moderne. I cili edhe pse shkruan të vërtetën e Greqisë, dhe grekët e kanë dekoruar por prapë nuk ju mbushet mendja që historia është ajo e shkruajtura dhe jo mitet e tyre. Pra kjo Greqi futi një gjuhë të pastër, katharusën. Greqia është psh një vend që nuk ka fare dialekte, nuk i njeh fare dialektet. Pra imponoi me zor një lloj kulture, një lloj miti, një lloj paragjykimi që kishin europianët si duhet të ishte kjo zonë e Ballkanit. A ishin shqiptarët të masakruarit e mëdhenj të këtij miti ideologjik etnik që po lindte?

Pëllumb Xhufi: Greqia moderne u ngrit mbi mitin e Athinës së vjetër të Greqisë së lashtë siç e thatë ju me të drejtë. Me një fjalë që Greqia është atdheu i Perikliut, është atdheu i filozofëve që i ka dhënë kulturën qytetërimit europian. Është themeli i qytetërimit europian. Dhe kjo shkonte shumë për shtat në fillim të shek 19 –të kur Evropa ishte e dehur akoma nga erërat e luminizmit dhe romantizmit. Atëherë nuk mbeti njeri i mësuar i Evropës që mos të vinte në Greqi. Mësonin greqishten e vjetër të Perikliut në Evropë dhe vinin për ta ushtruar dhe pse jo per të gjetur Greqinë e ëndrrave të tyre. Dhe gjëja e parë që takonin kur zbrisnin në Pire, se nuk kishte avion, vinin me anije, dhe që nga ai i pari që i mbante valixhet, ai nuk ishte grek por ishte arvanitas i Pireut. Fillonte zhgënjimi që aty. Dhe në qoftë se do shihni të gjithë udhëtarët, more me Bajronin, me Shantobrianin, me plotë të tjerë që kanë ardhur në Greqi, të gjithë dashur pa dashur rreken të flasin për grekët dhe flasin për shqiptarët. Sepse gjejnë shqiptarët. Dhe albanologjia si shkencë a e dini që ka lindur në Greqi? Ka lindur me arvanitasit jo me ne shqiptarët e Shqipërisë më në veri. Interesimi për Shqipërinë ka nisur nga arvanitasit e Greqisë. Aty Rainholdi, aty Gustavmajeri një gjuhëtar gjerman, kolos i albanologjisë

Dritan Hila: Arvanitasit e pranonin që ishin shqiptarë ?

Pëllumb Xhufi : Padyshim. Shumë prej tyre nuk dinin as greqisht. Deri në formimin e shtetit grek në familjet arvanitase nuk flitej greqisht

Dritan Hila: Se dëgjova Pangallos, ish ministrin e Greqisë, i Pasokut, i cili në një shkrim, citonte që “mos na ngatërroni, ne nuk jemi shqiptarë ne jemi arvanitas”.

Pëllumb Xhufi: Edhe këtë do ta shpjegoj se çfarë ndodhi pas formimit të shtetit Grek .Por këta udhëtarët e huaj që thashë unë që erdhën nga fillimi i shek 19- të dhe që ndeshën këtë element shqiptarë gjithandej.Thash Shatobriani erdhi u sëmurë në lindje të Athinës në një kasolle e kuroi një plakë shqiptare dhe ai e tregon në librin e tij, në kujtimet e tij nga Parisi në Jeruzalem. Ai e tregon me shumë simpati se si ajo plaka me një përkushtim e shëroi nga ethet. Po kështu të gjithë emrat e mëdhenj,të letërsisë,pikturës,të poezisë, evropiane të cilët erdhën për tu pagëzuar në një lloj mënyre në Greqinë e Perikliut dhe u ndeshën me shqiptarë

Dritan Hila: Po këtë lloj egërsie ndaj nesh dhe elementit arvanitas aty për ta asimiluar, mos ne duhet t’ia kemi, le të themi hak për të marrë mbretit Oto të Greqisë, i cili në një farë mënyre imponoi një ëndërr të vetën, një mit i cili nuk ekzistonte në terren ?

Pëllumb Xhufi: Mbreti Oto sigurisht kishte formimin e tij, ishte si të gjithë njerëzit e mësuar të Evropës, të cilit i ra rasti të jetë mbret i një mbretërie të porsa krijuar, të re, me një histori të lavdishme dhe që natyrisht ai e kthehu në Athinë edhe vet Mynihun e kohës së tij.

Ju e dini që vet gruaja e mbretit Oto fliste shqip ? Jo. Këtë e thotë Gustavmajeri i cili në një korrespondencë me një arvanitas që ishte doktor që kishte studiuar në Gjermani por që ishte i apasionuar pas gjuhës shqipe dhe Majeri shkëmbente korrespondencë e pyeste për fjalë të ndryshme të gjuhës për konstrukte ndërtimi të gjuhës së arvanitasve të Greqisë së Athinës se ishte nga Salamina ose Kulluri si i thonin Shqiptarët. Dhe një nga ato episode është ky që po them unë, Neruxos ia tregon Majerit në një letër që është botuar në një revistë shkencore gjermane, dhe i thotë: Këtë vit mbretëresha bëri një pritje me gazetarët dhe me njerëzit e shquar të Athinës dhe takoi Kostandin Zhapën. Kostandin Zhapa ishte nga Labova i cili ka ndërtuar në Athinë ndërtesën e parlamentit. Dhe thotë : Mbretëresha doli e veshur me kostum shqiptar. Jo vetëm kaq por kur takoi Kostandin Zhabën filloi të flas në gjuhën shqipe dhe gazetarët grek që u dyndën rreth saj kafshuan gjuhën nga marazi. Nuk ju pëlqeu që mbretëresha e tyre dilte e veshur me kostum shqiptarë dhe fliste shqip me Zhabën.

Dritan Hila: Arvanitasit e pranonin që ishin Shqiptarë? Megjithatë e vërteta është se pavarësisht se elementi arvanitas ka qenë pjesë e rëndësishme e shtet formimit grek, grekët nuk patën asnjë lloj dashamirësie ndaj këtij lloj elementi?

Pëllumb Xhufi: Absolutisht nuk patën sepse edhe dokumentari që pamë thotë pikërisht këtë gjë që Greqia vinte nga një e kaluar shumë e përhapur, kombësi të ndryshme, kultura të ndryshme, përvoja të ndryshme. Dhe vuri për bazë në të ndërtimit të shtetit pikërisht unifikimin. Homogjenizimin. Homogjenizimin në radhë të parë etnik dhe praktikisht sot e kësaj dite kushtetuta greke nuk njeh minoritete.

Dritan Hila: Në fakt ka një lloj tolerance evropiane ndaj Greqisë, sepse unë personalisht nuk arrij ta ndaj politikën e homogjenizimit nga politika e arjanizimit që ndoqi Hitleri. Për fat grekërit nuk kanë bërë kampe të shfarosjes në masë, kanë bërë vetëm ishujt ku degdisnin pakicat.

Një pyetje të fundit profesor. Himni Grek është një poemë prej 150 fjalësh ku ka vargje shumë luftarake ku i këndojnë Greqisë. Por ka edhe vargje që kërkojnë prerjen e duarve dhe të kokave të atyre që nuk i janë grekë. A ka një shpresë që ndërmjet nesh dhe këtij populli fqinj i cili tashmë ka filluar dhe po zbulon të vërtetat e tij, ose më saktë po i thotë, sepse i ka ditur, pra a ka shpresë për një miqësi të ardhshme, për një marrëdhënie normale midis dy vendeve tona?

Pëllumb Xhufi: Unë gjykoj që trendi aty është, nuk mund të mbahet më. Vetë Greqia, dhe ju e dini, është detyruar të rishikojë disa qëndrime të veta. Kujtoj vetëm çështjen e paraqitjes së besimit fetar në dokumentet e identifikimit që ishte para 10 vjetësh. Aty duhet të deklaroje besimin fetar. Gjë që ishte në kundërshtim me standardet evropiane. Dhe u hoq. Sigurisht pati revolta të klerit sidomos ortodoks, të rretheve më fanatike të kishës ortodokse. Dhe unë jam i bindur që të tilla gjëra do ndodhin. Unë shoh një ndryshim psh në historiografinë greke. Ka qenë shumë e vështirë duke filluar nga fillimi i shek 20 deri në fund të shek 20 që të gjeje disa të vërteta të cilët edhe historianët më të vjetër grekë i thoshin në shek e 19-të. Psh që suljotët ishin shqiptarë. Atë nuk e mohon dot. E thonë që në vitin 1880. Në vitin 1980 nuk thuhej dot një gjë e tillë. Tani natyrisht edhe filmati që ju shfaqët dhe bëtë shumë mirë që e shfaqët tregon se këtu ka një trend pozitiv dhe jo vetëm në raport me ne shqiptarët me të cilët sigurisht ne kemi histori të përbashkët.

Dritan Hila: Profesor Xhufi unë ju falënderoj shumë. Ju falënderoj për librat që keni bërë për sa i përket historisë shqiptare të mesjetës ,dhe edhe unë ashtu si ju mendoj se përderisa në 4000 mijë vjet nuk patëm ku ta çonim njëri-tjetrin jemi të detyruar ta shtyjmë dhe 4000 vjet të tjera me njëri -tjetrin.

Pëllumb Xhufi: Unë besoj se jo do ta shtyjmë, nuk është fjala e duhur, por do t’ia kalojmë më mirë vitet e ardhshme./dritare.net