RECENSE Nga Gjekë MARINAJ: Gjovalin Shkurtaj dhe Arkiva e Gjallë e Shqipes: Dialekti si Kujtesë, Fjalori si Dëshmi!
E Martë 30 Dhjetor 2025, 15:03
Dritare.net
Nga Prof. Dr, Gjekë MARINAJ
Profesor Gjovalin Shkurtaj i përket atij brezi studiuesish për të cilët gjuha nuk është vetëm sistem rregullash, por edhe truall kujtese-një mënyrë si shoqëria e njeh veten në kohë, si e rregullon përkatësinë dhe si e vendos dinjitetin e vet kulturor përballë të tjerëve. Profili i tij akademik ndërtohet në një nyjëzim të rrallë: dialektologu me disiplinë atlasi, etnografi i të folurit me ndjeshmëri antropologjike, sociolinguisti i shqipes me intuitë për marrëdhënien gjuhë-shoqëri, leksikografi me durimin e punës së gjatë dhe, mbi të gjitha, mbledhësi i fjalës së rrallë-jo si kuriozitet muzeal, por si provë e gjallë e një bote ku kuptimi ka qenë i lidhur me punën, zakonet, mikpritjen, besimin, ligjërimet e përditshme, betimet, urimet e mallkimet. Në këtë kuptim, Shkurtaj është një figurë që e mban të bashkuar laboratorin e gjuhësisë me terrenin e etnokulturës; shkruan si studiues, por dëgjon si dëshmitar i një tradite të folur që ndryshon, tretet, dhe herë pas here rrezikon të humbasë pa gjurmë.
Biografia e tij shkencore, edhe në të dhënat bazë, sugjeron këtë lidhje të fortë me “vendin” si kategori e gjuhësisë. I lindur në Jeran, Malësi e Madhe, me formim në Shkodër dhe studime universitare për gjuhë e letërsi shqipe në Universitetin e Tiranës, ai kalon nga përvoja e mësuesisë në Lezhë te puna kërkimore në Institutin e Gjuhësisë, dhe më pas te mësimdhënia universitare në Departamentin e Gjuhësisë në Universitetin e Tiranës, duke mbajtur edhe role akademike e redaksionale dhe duke u lidhur me projekte madhore të albanologjisë, përfshirë Atlasin Dialektologjik të Gjuhës Shqipe. Këto koordinata nuk janë thjesht kronologji: ato e shpjegojnë pse tek Shkurtaj dialektologjia nuk mbetet “përshkrim i të folmeve”, por kthehet në program kërkimi, i cili kërkon si institucionin (për metodën), ashtu edhe terrenin (për të dhënën e gjallë).
Nëse do të kërkohej një bosht i vetëm për të përmbledhur veprën e tij, ai do të ishte ideja se shqipja kuptohet më mirë kur studiohet aty ku flet, punon dhe kujton-në variacionet e saj lokale, në mikro-sistemet e të folmeve, në ligjërimet e komuniteteve që e mbajnë gjuhën si mënyrë jetese. Në një vështrim të lidhur me librin e tij për kulturën e gjuhës, Shkurtaj e formulon marrëdhënien gjuhë-kulturë në një fjali programatike: “gjuha e një populli shpreh kulturën dhe i jep atij njësi (unitet) komunikimi”. Kjo nuk është një deklaratë e përgjithshme për t’u thënë; në dorën e tij ajo bëhet tezë pune: studimi i shqipes duhet të ndjekë gjurmën e unitetit që ndërtohet nëpërmjet ndryshimit, sepse uniteti real i një gjuhe kombëtare nuk përjashton larminë e brendshme-përkundrazi, ushqehet prej saj.
Kjo e shpjegon pse Shkurtaj nuk është thjesht “specialist i gegërishtes” apo “studiues i të folmeve veriore”, si dhe i të folmeve arbëreshe. Ai është, në kuptimin e plotë të termit, një studiues i dialektit si arkiv dhe si energji. Arkiv-sepse dialektet ruajnë shtresa të vjetra, të cilat standardi shpesh i nivelon; energji-sepse dialektet prodhojnë vazhdimisht mënyra të reja të shprehjes, duke i dhënë gjuhës kombëtare lëndë të freskët. Kjo perspektivë duket edhe te mënyra si ai e mendon kulturën e normës: jo si “fshesë” që pastron gjuhën nga “papastërtitë”, por si përgjegjësi publike për funksionet zyrtare dhe edukative të shqipes. Në një shkrim ku njofton daljen e një libri të ri, ai e thotë prerë: “mbrojtja e gjuhës shqipe letrare nuk është censurë, por detyrim e peng moral gjithëkombëtar”. Kjo fjali ka rëndësi për profilin e tij, sepse tregon se Shkurtaj e sheh gjuhëtarin edhe si aktor të etikës publike: studiuesi nuk u flet vetëm kolegëve, por edhe shoqërisë, duke e orientuar atë drejt një marrëdhënieje më të vetëdijshme me gjuhën.
Ndaj, nuk është rastësi që te Shkurtaj dialektologjia ecën bashkë me sociolinguistikën dhe etnografinë e të folurit. Në literaturën që e përshkruan kontributin e tij në tekstet universitare theksohet se ai njihet si dialektolog, studiues i kulturës së gjuhës, i sociolinguistikës dhe i onomastikës, dhe se vitet e fundit është përqendruar fuqishëm në marrëdhëniet gjuhë-shoqëri dhe në “etnografinë e të folurit” të shqipes. Kjo prirje është thelbësore: “etnografia e të folurit” nuk merret vetëm me çfarë thuhet, por me rregullat shoqërore të të thënit-kur flitet, si flitet, çfarë sjelljeje nënkupton një formë përshëndetjeje, një betim, një kërkim faljeje, një tallje, një urim. Pra, gjuha shihet si praktikë shoqërore e strukturuar dhe si pasqyrë e rendit kulturor. Këtu Shkurtaj shfaqet jo thjesht si filolog, por si studiues i komunikimit në kuptimin antropologjik: për të, fjala është ngjarje kulturore.
Ky orientim metodologjik e çon natyrshëm te vepra që sot e përfaqëson më shumë në ndërgjegjen publike: “Fjalor leksiko-frazeologjik dhe etnolinguistik i Malësisë së Madhe”, botuar në Tiranë më 2021 nga Akademia e Shkencave e Shqipërisë, me 1014 faqe. Vetë karakteri trefish i titullit- leksikor, frazeologjik, etnolinguistik-e deklaron qëllimin: nuk kemi të bëjmë vetëm me “fjalë” si njësi, por me fjalë brenda shprehjeve të qëndrueshme, dhe me të dyja brenda botës së zakoneve, objekteve, praktikave dhe simbolikave të një krahine të caktuar. Në të dhënat për promovimin publik të kësaj vepre përmendet se ajo përfshin mbi 10 mijë zëra leksikografikë, çka e vendos menjëherë në radhën e ndërmarrjeve të mëdha të leksikografisë krahinore shqiptare. Por numri, sado mbresëlënës, është vetëm një tregues; rëndësia e saj është se fjalori synon të jetë “dëshmi” e një pasurie dhe një mënyre jetese.
Në një tekst vlerësues ku citohet hyrja e librit, theksohet se Shkurtaj ka filluar të punojë për këtë projekt qysh si student, dhe se si punë të sistemuar leksikografike e ka nisur në fund të viteve 1960, duke e lidhur këtë me ekspeditat dhe detyrat kërkimore institucionale mbi të folmet e Malësisë së Madhe. Këtu del në pah një veçori e profilit të tij: ai nuk është leksikografi “i tryezës”, por leksikografi i terrenit, që e di se një fjalë krahinore nuk mjafton të shkruhet; duhet të vendoset në kontekst, të hetohet kuptimi, të provohet përdorimi, të kuptohet pse lind dhe pse mbahet gjallë. Të mbledhësh “fjalë të rralla” në këtë kuptim nuk është veprim romantik, por proces shkencor i verifikimit të gjallërisë: rrallësia nuk është thjesht frekuencë e ulët, por shpesh shenjë e një fushe kulturore në tërheqje (një zeje që humbet, një mjet që nuk përdoret më, një ritual që rrallohet).
Po në të njëjtin tekst, duke iu atribuar hyrjes së vetë fjalorit, vepra përshkruhet si një ndërmarrje që “synon të jetë dëshmi e pasurisë së madhe leksikore e frazeologjike”. Kjo fjali është e rëndësishme, sepse e zhvendos fjalorin nga thjesht “inventar” në “dëshmi”: dëshmia nuk është vetëm listë, por argument. Në këtë rast argumenti është se Malësia e Madhe nuk është periferi e gjuhës, por një rezervuar ku gjuha shqipe, në një formë të dendur, ruan mënyra emërtimi dhe të të menduarit që ndihmojnë të kuptohet historia e saj e brendshme. Fjalori, sipas të njëjtit burim, sjell “një begati leksemash, kuptimesh, thëniesh e shprehjesh frazeologjike”, të shoqëruara me fjalë të urta, mënyra të thëni, përshëndetje, urime, mallkime, si dhe një mori emërtimesh për botën bimore e shtazore, për vegla, doke e praktika etnofolklorike. Me një fjalë: një hartë e kulturës së përditshme, e shkruar në gjuhë.
Të thuash se ky fjalor është “më shumë se fjalor” nuk është hiperbolë e marketingut, por përfundim i nxjerrë nga struktura e vetë materialit. Sepse, nëse një fjalor standard synon normën dhe përdorimin e përbashkët, fjalori krahinor synon përimtimin e botës-të kapë, brenda shpjegimit të një fjale, një copëz mjedisi, një mënyrë pune, një raport me nderin, turpin, mikun, armikun, një ngjyrim humori a ironie. Kjo është arsyeja pse, në vlerësimet publike, është thënë se Malësia del aty si “gurrë e pashtershme shqiptarie”. Në terma akademikë, kjo do të thotë se fjalori funksionon si korpus etnolinguistik: ai lidh shenjuesin (fjalën) me praktikën (jetën që e përdor), dhe me vlerën simbolike (çfarë nderon apo përbuz një komunitet përmes fjalës).
Në këtë vepër, Shkurtaj përmbledh përvojën e një jete kërkimesh dhe e kthen në instrument pune për studiuesit e sotëm dhe të nesërm. Vlera e saj është e dyfishtë: së pari, ofron lëndë të pasur për studime historike dhe etimologjike, sepse leksiku krahinor shpesh ruan trajta të vjetra ose kuptime arkaike; së dyti, ofron një pasuri të jashtëzakonshme për antropologjinë e komunikimit, sepse frazeologjia dhe fjalët e urta janë “teori popullore” të jetës shoqërore-forma të ngurta ku një komunitet depoziton gjykime, norma, paralajmërime dhe ideale. Për rrjedhojë, ky fjalor nuk duhet lexuar vetëm si “burim gjuhësor”, por edhe si dokument i kulturës shpirtërore, i etikës tradicionale dhe i estetikës popullore, ku shpesh bukuria është e lidhur me saktësinë e figurës dhe me ekonominë e shprehjes.
Ajo që e bën Shkurtajn leksikograf të veçantë është se ai nuk e ndan fjalën nga ligjërimi. Edhe në fushën e kulturës së gjuhës, ai e shpalos këtë lidhje: nuk mjafton të njohësh rregullin; duhet të kuptosh se ku dhe pse zbatohet. Prandaj ai e formulon misionin e teksteve të tij si rritje e “kujdesit” për standardin në përdorime zyrtare e publike: “Qëllimi i kësaj përmbledhjeje studimesh është të shtohet kujdesi për shqipen standarde…”. “Kujdesi” këtu është kategori kulturore, jo vetëm gjuhësore: është forma me të cilën një shoqëri respekton veten në hapësirën publike. Dhe ai e lidh këtë kujdes me idenë e detyrimit moral, jo me ndëshkimin: “mbrojtja e gjuhës shqipe letrare nuk është censurë…”. Në këtë pikë, Shkurtaj shfaqet si mendimtar i politikës së gjuhës në kuptimin qytetar: norma nuk është shkop mbi dialektin, por standard minimal për funksionimin e drejtë të institucioneve, mediave dhe arsimit.
Ky qëndrim është i rëndësishëm, sepse, në debatet shqiptare, raporti mes standardit dhe dialekteve shpesh ngatërrohet me raporte prestigji social ose me rivalitete krahinore. Te Shkurtaj, nëse lexohet me vëmendje, del një model tjetër: standardi është mjet bashkëkombësie; dialektet janë rezervë e pasurisë dhe laborator i historisë së gjuhës. Në një analizë për gjuhën dhe shoqërinë, ai shkon deri te parimi se “nëpërmjet gjuhës transmetohet… pasuria e përbashkët kulturore e një populli” dhe se kështu ruhen traditat e zhvillohet kultura kombëtare. Këto formulime, edhe kur shfaqen në një shkrim me ton publik, janë në thelb teza albanologjike: pa një politikë gjuhësore të kujdesshme, pa institucione që e mbrojnë standardin atje ku duhet, dhe pa studiues që ruajnë dialektet si burim, kombi humb dy herë-si unitet komunikimi dhe si larmi kuptimi.
Kjo dyfishësi shpjegon pse Shkurtaj është, njëkohësisht, dialektolog dhe sociolinguist. Në literaturën për kontributin e tij në tekstet universitare, theksohet se ai ka shkruar ose bashkëshkruar tekste të tilla si “Dialectology/Dialektologjia”, “Sociolinguistics / Sociolinguistika”, “Language Culture/Kultura e gjuhës” dhe udhëzime për shkrimin akademik, duke i lidhur këto me kërkesën që përdorimi i standardit të zgjerohet edhe përtej mjediseve të ngushta akademike. Ajo që del këtu është një projekt i plotë formimi: Shkurtaj nuk është vetëm autor studimesh, por edhe arkitekt pedagogjik i një mënyre të të menduarit gjuhësor, ku studenti mëson të shohë të dhënën dialektore si themel, variacionin si sistem, standardin si institucion, dhe ligjërimin si praktikë shoqërore.
Edhe një element i vogël, i cituar nga studiues që e kanë lexuar, na lejon të kuptojmë etikën e tij shkencore: përdorimi i parimit latin “usus norma loquendi” (që shpjegohet si “norma e gjuhës është përdorimi i saj”) në kontekstin e diskutimeve për normën dhe funksionimin shoqëror të gjuhës. Kjo nuk do të thotë se Shkurtaj relativizon normën; përkundrazi, do të thotë se ai e kupton normën si produkt historik e shoqëror, jo si dogmë të ngrirë. Prandaj ai mund të jetë njëherazi i rreptë për gjuhën zyrtare dhe i hapur ndaj vlerës së variacionit: dy pozicione që duken kontradiktore vetëm kur gjuha kuptohet sipërfaqësisht.
Në një profil akademik serioz, duhet të theksohet se vlera e Shkurtajt nuk qëndron vetëm te prodhimi i veprave voluminoze, por te mënyra si ai i bën këto vepra të komunikojnë ndërmjet tyre. Fjalori i Malësisë së Madhe nuk është “projekt i shkëputur”; ai është nyja ku përvoja dialektologjike, ndjeshmëria etnolinguistike dhe intuita sociolinguistike bashkohen në një objekt të vetëm. Prandaj edhe për publikun e gjerë fjalori mund të lexohet si enciklopedi e një treve, ndërsa për specialistin ai është korpus i strukturuar, i dobishëm për krahasime, etimologji, semantikë kulturore, studime frazeologjike dhe analiza të pragmatikës tradicionale.
Në rrafshin e etnokulturës, rëndësia e një fjalori të tillë sot është edhe më e madhe se dje, sepse shoqëria shqiptare po kalon një transformim të thellë: urbanizim, migrim, media digjitale, zhvendosje të mënyrave të punës dhe të ekonomisë familjare. Këto ndryshime e prekin drejtpërdrejt leksikun: fjalët e zejeve shuhen me zejet; emërtimet e mjeteve humbin me mjetet; frazeologjia zvogëlohet kur shkurtimi digjital e ndërron ritmin e komunikimit. Përballë kësaj, Shkurtaj e vendos shkencën në funksion të trashëgimisë, pa e sentimentalizuar: ai e bën ruajtjen të matshme, të kontrollueshme, të përdorshme. Dhe pikërisht këtu qëndron dimensioni i tij si “mbledhës i fjalëve të rralla”: ai e kthen rrallësinë në dije, jo në nostalgji.
Në fund, profilin e tij e plotëson përmasa qytetare e gjuhëtarit. Shkurtaj shkruan me insistim për përgjegjësinë e institucioneve dhe të medias në përdorimin e gjuhës, duke e lidhur këtë me identitetin dhe me edukimin. Por ai nuk e ndërton këtë si moralizim të thjeshtë: ai e ndërton si pasojë logjike të faktit se gjuha është mjeti më i përhapur i identifikimit dhe i vetëdijes kolektive, sidomos në një hapësirë ku kufijtë politikë nuk kanë përputhur gjithnjë kufijtë gjuhësorë. Në këtë pikë, Shkurtaj shfaqet si një akademik që e kupton gjuhën si institucion të përbashkësisë: ta studiosh do të thotë të kuptosh si mbahet gjallë komuniteti; ta mbrosh në përdorim publik do të thotë të ruash kushtet e komunikimit të drejtë dhe të respektit të ndërsjellë.
Prandaj, kur e lexon profilin e Shkurtajt, kupton se nuk je përballë një autori që e bën shkencën vetëm për bibliografi. Je përballë një akademiku që e shikon gjuhën si etikë publike dhe si arkiv kulturor. Njëherazi, ai i kërkon shoqërisë kujdes e përgjegjësi për standardin, dhe i kërkon shkencës durim e përulësi për dialektin. “Qëllimi… është të shtohet kujdesi”, thotë ai. Dhe, në fund të fundit, “kujdesi” është fjala kyçe e gjithë veprës së tij: kujdes për fjalën që t’i mos humbasë kuptimi; kujdes për ligjërimin që t’i mos humbasë dinjiteti; kujdes për dialektin që t’i mos humbasë zëri; kujdes për standardin që t’i mos humbasë funksioni. Në këtë kujdes, Gjovalin Shkurtaj ka ndërtuar një profil akademik që mund të lexohet si model: si ruhet një gjuhë pa e ngurtësuar, si studiohet një traditë pa e idealizuar, dhe si shkruhet shkencë pa e humbur lidhjen me jetën.
*Profesor në Dallas College
