Kongresi i Manastirit i vitit 1908 nuk ishte një ngjarje e rastësishme, por kulmi i një pune shekullore dhe një akt thelbësor shtetformues, argumenton gjuhëtari Xhevat Lloshi në Shqip nga Rudina Xhunga në DritareTV. Zgjedhja e Manastirit ishte strategjike: ishte kryeqendra e një vilajeti të gjerë që përfshinte qytete si Korça dhe Elbasani, një qendër e rëndësishme ushtarake dhe administrative e Perandorisë Osmane dhe vendi ku ishin përqendruar shumë konsullata të huaja. Kjo i dha Kongresit një dimension ndërkombëtar, duke e nxjerrë çështjen shqiptare në arenën botërore.
Lloshi thekson se kongresi nuk u mblodh spontanisht pas shpalljes së Kushtetutës së xhonturqve; puna kishte nisur dekada më parë dhe patriotët thjesht prisnin momentin e duhur politik. Parimi themelor që udhëhoqi punimet ishte ai i bashkimit kombëtar, i trashëguar nga Shoqëria e Stambollit, duke kapërcyer ndasitë krahinore e fetare.
Momenti simbolik i përqafimit mes priftit Gjergj Fishta dhe një hoxhe delegat ilustron këtë frymë uniteti. Rëndësia e kongresit shkon përtej vendosjes së alfabetit. “Shteti është shkresë”, thotë Lloshi, duke shtruar pyetjen retorike: “Me çfarë alfabeti do të shkruhej Deklarata e Pavarësisë vetëm katër vjet më vonë?”. Në këtë këndvështrim, Kongresi i Manastirit nuk ishte thjesht një komision gjuhëtarësh, por një institucion mbarëkombëtar që përgatiti një nga shtyllat kryesore të shtetit të ardhshëm shqiptar, duke i dhënë kombit një mjet të unifikuar për të shprehur identitetin dhe sovranitetin e tij./dritare.net
