Ekspozita 'Besa' në Bunk’Art 2, Edi Rama: Zoti bekoftë ata që shpëtuan hebrenjtë nga nazistët dhe Shqipërinë nga turpi!
E Enjte 27 Nëntor 2025, 19:07
Dritare.net
Bunk’Art 2 ka çelur sot dyert për ekspozitën ‘Besa’, një rrëfim mbi të shkuarën e errët të njerëzimit dhe popullit hebre dhe një krenari për Shqipërinë që nuk mohuan vlerat dhe traditën e nuk u dorëzuan përpara diktaturës apo totalitarizmit.
I ftuar në këtë ekspozitë, kryeministri Edi Rama përmes shkrimeve të historianes dhe filozofes Hannah Arendt dhe të shkuarës së gdhendur në ‘biografinë’ e Shqipërisë, kujtoi dhe njëherë heroizmat e familjeve të shumta shqiptare, të cilët në kohën më të errët të njerëzimit, u bënë heronjtë më të mëdhenj të atyre që nazizmi kërkonte t’i zhdukte.
Kryeministri Rama nderon dhe përulet përpara çdo familje shqiptare që nuk iu dorëzua frikës dhe imponimit dhe mbi të gjitha nuk turpëroi Shqipërinë në kohën kur e gjithë Evropa hoqi dorë nga gjykimi duke i hapur rrugë burokracisë.
Fjala e plotë e kryeministrit Rama:
“Do t’ju kërkoj ndjesë sepse do ta mbaj këtë fjalë në anglisht sepse është ajo që duhet të bëjë për nderuar miqtë tanë hebrenj që janë sot këtu dhe që ata të mos dëgjojnë përmes përkthimit Më lejoni të përgëzoj Carlo Bollinon dhe ekipin e këtij muzeu për vizionin dhe përkushtimin që bënë të mundur këtë hapësirë kushtuar një prej faqeve më të tmerrshme të historisë së Evropës ku Shqipëria jonë e vogël qëndron jashtëzakonisht e lartë.
Faleminderit çdo miku hebre që është sot këtu me ne. Kjo ekspozitë është jo vetëm një shfaqe e ndritshme e historisë shqiptare, mban një mesazh për botën e sotme, që i duhet kujtuar serish ajo çka na mësoi me një qartësi të pamëshirshme. ‘E keqa shpesh nuk është djallëzore apo e bujshme, por e zakonshme, administrative dhe e përulur. Është thjeshtë banale’. Gjatë Luftës së II Botërore, kur pjesa më e madhe Evropës ia dorëzoi gjykimin frikës dhe burokracisë, makineria e shfarosjes nuk kërkoi përbindësha, kërkoi nënpunës, fqinj, funksionarë, njerëz që siç shkruan Arendt, ‘kurrë nuk deshën të ishin as të mirë aq të këqij, thjeshtë u bindën’. Në një vend të vogël në vendin tonë, e kundërta ndodhi. Populli ynë ishte i varfër, nuk ishte pushtet apo rëndësi strategjike por kishte diçka të paçmuar, aftësinë për të parë në fytyrën e njeriut tjetër detyrimin e vet moral.
Kur nazistët, kërkuan listat e hebrenjve shqiptarët shkatërruan. Kur të tjerët dorëzuan fqinjët, shqiptarë u ofruan siguri. Kur binda u bë aleat i heshtur, Shqipëria zgjodhi rrugën e rrezikshme të përgjegjësisë. Arendt shkroi ‘Atje ku të gjithë janë fajtorë, askush nuk është fajtor’, duke nënkuptuar se kur shoqëritë e tresin përgjegjësisë në një mjegull arsyetimesh kolektive, si ‘s’kishim zgjedhje, kështu bënin të gjithë’, individët ndalojnë së gjykuari, menduari, heqin dorë nga aftësia që e bën moralin të marrë frymë. Shqipëria refuzoi mjegullën morale dhe doli nga Luftën e II Botërore si i vetmi mend në Evropë që pati më shumë hebrenj pas luftës sesa para luftës. Dhe askush nga hebrenjtë nuk iu dorëzua nazistëve. Përgjegjësia nuk u asgjësua, u forcua. Familjet morën përsipër të mbronin jetë, që historia nuk ua kishte besuar, për ndërgjegjja ua imponoi.
Një tjetër ide e Arentit e nicon thellësinë e këtij vendimi duke reflektuar mbi justifikimin ‘thjeshtë unë po ndiqja urdhrat’. Ajo u kthye një parim që kumboi brez pas brezi. ‘Akush nuk ka të drejtë të bindet, jo e drejta për të mos u bindur, por e drejta për tu bindur’. Për Arendt, bindja ndaj padrejtësisë, nuk është neutralitet, është bashkëfajësi, është dorëzim i gjykimit, i të vetmes aftësi që totalizimi nuk mund ta durojë. Aj që ndodhi në Shqipëri, ishte e kundërta Atje ku kombet e tjera u binden, Shqiptarët refuzuan., atje ku pushtuesit kërkuan nënshtrim familje tona zgjodhën ndërgjegje duke zbatuar parimin e rreptë të Arendt. Ndoshta vëzhgimi më prekës i Arendt kur flitet drejtpërdrejt për historinë shqiptare, është kur ajo shori në fund të jetës. ‘Në kushte terrori shumica do të binden, por disa nuk do të binden. Në terma njerëzorë nuk kërkohet më shumë dhe nuk mund të kërkohet më shumë Ato pak që nuk binden e ruajnë botën nga kolapsi moral.’
Shqipëria gjatë holokaustit ishte një ndaj atyre të paktëve, jo sepse ishim më të pasur, të fuqishëm apo të sigurtë, por se familjet e zakonshme në shtëpi të zakonshme morën vendime të jashtëzakonshme përballë terrorit. Ato zgjodhën të ishin ata pak njerëz që nuk binden dhe duke vepruar kështu, e ruajtën në një cep të Evropës, humanizmin, njerëzillëkun kur njerëzimi vetë dukej sikur po zhdukej. Teksa ecim në këtë ekspozitë do të ndeshin fytyra, familje hebre që erdhën në anët tona në dëshpërim dhe familjet shqiptare që i pritën si mysafirë. Duke zbatuar atë që është shkruar në këtë derë, shtëpia e shqiptarit i përket zotit dhe mikut, jo si barrë por si vëllezër. Edhe pa i parë ende dhomat e ekspozitës, duke ardhur këtu, e di dhe mund ta ndjej që përtej këtyre mureve mund të imagjinojmë dika më të qetë dhe më të thellë, gjestet e përditshme atë të padukshmet dhe të paregjistruara përmes të cilave dhe e mira bëhet banale. Ndarja e bukës, një gotë qumësht, fshehja e një fëmijë hebre apo e një familje të tërë kur ushtarët nazistë kalonin qoftë dhe tek pragu i derës. Këto veprime të thjeshta nuk ishin politikë, strategji, ishin gjykim moral të njerëzve të zakonshëm , gjykime, ajo çka totalitarizmi përpiqej ta zhdukë. Si kryeministër i Shqipërisë qëndroj sot i përulur përpara guximit të atyre familjeve dhe kam privilegjin të qëndron i përulur në çdo rast përpara atyre familjeve dhe guximit të tyre.
Historia e tyre nuk është një stoli që e shfaqim për të impresionuar botën, por një busull që duhet ta ndjekim. Hannah Arendt na mësoi se vija mes të mirës dhe të keqes, nuk kalon mes kombeve, por brenda zemrave njerëzore dhe se ajo që ruan njerëzimin tonë, nuk janë fjalimet madhore, politikat madhore apo mitet heroike, por gatishmëria për të menduar dhe vepruar kur kompromisi pëshpërit ‘mos mendo’. Qoftë Shqipëria gjithmonë një nga këto vende, që është nën frikë zgjodhëm të mos i bindemi padrejtësisë por të qëndrojmë më humanizmin. Memoria e atyre që i shpëtuan dhe i shpëtuam të jetë një bekim për të gjithë dhe zoti i bekoftë të gjithë ata që shpëtuan hebrenjtë dhe që shpëtuan Shqipërinë nga turpi dhe refuzuan të bëheshin pjesë e errësirës”, tha Edi Rama në fjalën e tij.", tha Rama./dritare.net
